Beaivváš
Dát artihkal lea okta Sámegiel Wikipedia deháleamos artihkkaliin, ja danne mii sihtat Du árvvoštallat dan. Deaddil dan boalu mii čájeha du oaivila artihkkala birra.
Beaivváš (symbola .svg){kind=small}
) lea násti guovdu beaivvášgotti. Eana ja eará beaivvášgotti planehtat jorret Beaivváža birra. Beaivváš lea buot deháleamos energiijagáldu olles beaivvášgottis, ja danin ge eallin eatnanspáppa alde livččii veadjemeahttun beaivváža haga. Nástti čađamihttu lea čuođiovcci geardde stuorát go eatnanspáppa, ja dat deaddá golbmačuođigolbmalogiduhát geardde eanet go eatnanspáppa, ja nuba beaivváš sisttisdoallá badjelaš ovccilogiovcci proseantta beaivvášgotti oppalaš mássás. Kemiija dáfus leat golbma njealjádasa beaivvážis hydrogena ja muđui lea eanaš oassi helium ja maiddái smávva oasážat losit elemeantat, dego oksygena, karbon, neona ja ruovdi. Násttiid árvvoštallamis beaivváš gohčoduvvo fiskes deaggan (eŋg. yellow dwarf). Dat riegádii sullii 4,6 miljárda jagi áigi. Násttit dávjá riegádit go doarvái ollu mássá čoahkkana ovtta sadjái ja siskkimuččas dan lossa mássáčoalttus mearehis temperatuvra dagaha nukleáralaš fušuvdna. Riegádeami rájes beaivváš lea bisson measta seammaláganin ja jáhku mielde dilli ii rievdda guhkes áigái.
 |
Dát artihkal lea oalle oanehaš ja nalta. Don sáhtát veahkehit davvisámegiel Wikipedia ja viiddidit artihkkala. |
Šaddan ja nohkan
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Go hydrogena nohká
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Beaivvážis ii leat nu olu mássá ahte dat bávkkiha supernovan. Dat baicce 5 miljárda jagi geažes stuorrugoahtá rukses jiehtanassan. Go beaivváš lea rukses jiehtanas de dat lea nu stuoris ahte dat njielasta Merkuruiusa, Venusa ja vissa eanaspábba nai.
Ovdal go šaddá rukses jiehtanassan, de beaivváš čuovgá goasii guokte geardde eanet go dál. Dalle eanaspábba oažžu sullii dan mađe beaivečuovgga go Venus oažžu dán áigge. Beaivváža váibmosa hydrogena boalddiha vel sullii 5,4 miljárda jagi. Dalle beaivváš stuoru dađistaga ja bealli miljárda jagi siste dat lea beali stuorit go dán áigge. Čuovvovaš bealli miljárda jagi siste dat stuorru jođánit ja šaddá guoktečuođi geardde stuorit go dán áigge. Beaivváš lea dan muttus sullii miljárda jagi ovdal go unnu. Dalle beaivváš álgá nohkat. Váibmosis helium buollá garrasit ja árvvu mielde 40% beaivváža mássás šaddá karbonan minuhtaid siste. Dalle beaivváš sotná 10% sturrosažžan dán áigge ektui. Loahpas go helium lea visot buollán de beaivváš vuohon stuorru seamma ládje go hydrogena nogai. Dát proseassa lea jođáneabbo go mannan háve. Loahpas beaivváš lea vilges deagga.
Beaivváža mearkkašupmi Eatnamii
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Beaivesuotnjarat ádjánit gávcci minuhta ollet máilbmái. Beaivváš ligge Eatnama ja dan atmosfeara. Beaivváža haga Eana livččii leamašan galmmas ja seavdnjat nu ahte ii mihkkege sáhtáše eallit dáppe. Šattuid fotosyntesa dáhpáhuvvá beaivesuotnjariid veagas.
Go beaivesuotnjarat deivet Eatnama magnehtagietti de guovssahasat šaddet.
Beaivvášsevnnjodeapmi šaddá go mánnu boahtá máilmmi ja beaivváža gaskii. Muhtun guovlluin máilmmis šaddá dievas beaivvášsevnnjodeapmi.
