Murmánska
 | Dát artihkal gáibida gielladikšuma Dán artihkkala giela ferte divvut. Sáhtát veahkehit Wikipedia ja divvut giela. |
.jpg)
Murmánska (ruoššagillii: Му́рманск, gielddasámegillii: Мурман ланнҍ, nuortalašgillii: Muurman) lea gávpot Guoládatnjárggas, oarjedavimusas Ruoššas, badjelaš 100 kilomehtera Norgga rájás. Murmánska lea stuorámus gávpot poláragierddu davábealde ja lea Murmánska oblasta hálddahusguovddáš. Gávpogis orro 2006 sullii 320 000 ássi. Gávpot lea dehálaš jieŋahis gáttiin, go addá vejolašvuođa meara bokte Ruoššas ollit Atlántii, sihke siviilalaččat ja militearalaččat. Ruošša mearrasuodjalusas lea atomačázevuolefatnasat ránnjágávpogis Severomorskkas. Ieš Murmánskkas eai leat gal soahtefatnasat.
Gávpot vuođđuduvvui jagis 1916 namain Romanov-na-Murman, muhto ođđasit gásttašuvvui Murmánskan maŋŋá oktoberrevolušuvnna jagis 1917. Ruoššat áddejedje sáni «nordmann» (dáža) dego urman sátnin, maŋŋá Murmánskas, ja nuba Barentsáhpi gohčoduvvui Murmanskoje morje (Nordmannshavet/Dážamearra). Odne lea Murmánska ođđaáigásaš gávpot, gos leat valjis guolleresurssat, ja leat maid huksemen luonddugássabohkansajiid guovllus. Gávpot lea golmma váldooasis: Leninskij, Oktjabrskij ja Pervomajskij.
Sátnejođiheaddji, Tamara Pryamikova (20.09.2018-).[1]
Álgoássit
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Eai gávdno dieđut das goas vuosttaš olbmot ásaiduvve Guoládatnjárgii, muhto moadde álbmoga/čeardda leat dađistaga fárren guvlui. Jagiin 500- gitta 200-logus o.Kr mat gulle Volgačerdii. Birrasiid jagis 100 o.Kr bohte čearddat gullevačča suomaugralaš joavkkuide. Ođđa ja ovddeš čearddat masttadedje ja šadde dološáiggesámeálbmogin. Dážat gohčodedje sin «terfinner» (terálbmogin) sin báikenamas Guoládatnjárggas. Dáinna lágiin Ottar Hålogalándda 800-logu govvidii guovllu: «Oppa riika lea guorus, dušše báikkiid ásset bivdo- ja guolásteaddji "tersámit"». Guoládat leamašge muhtun áiggiid Hålogalándda "vearroriikan", gos gonagasat vearuhedje sámiid ng. sámevearuin.
Vuosttaš máilmmesoahti
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Vuosttaš máilmmisoađi áigge gárttai Sovjetlihttu skáhppot vearjjuid Stuorra-Británnias, Frankriikkas ja USA:s, ja Murmánska válljejuvvui danin gávppašanhámmanin. Dan geažil maid huksejuvvui ruovdegeainnu gitta Murmánskii jagi 1916.
Gávpot lea ožžon álgonamas Romanov-na-Murman furstadálus Romanov (Sovjetlihtu cára-dynastias) ja cára Nikolai II mielde. Virggálaččat vuođđuduvvui čakčamánu 21. beaivve jagis 1916 (golggotmánu 4. beaivve, daddjo fas ođđa kaleandaris). Cuoŋománu 3. beaivve jagis 1917 gásttašuvvui Murmánskan, ja dalle ásse gávpogis 10 000 olbmo. Nuppi máilmmisoađi rádjái ásahuvvojedje mearrasoahtefanasbáikkit ja industriija ovdánii, sihke guolásteapmi, ruvkedoaimmat, metállabohkamat ja kemiijalaš industriija. Olmmošlohku maid lassánii dađistaga.
Soađit
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Jagi 1939 fallehii Sovjetlihttu Suoma ja válddii iežas vuollái Suoma "nuppi gieđa", Beahcáma. Suopma vuosttildedje garrasit Dálvesoađis, muhto dattege masse Barentsábitmearragáttiset. Suomasámit vuojehuvvojedje ja gárte bággofárremiidda, muhto eai dobbelebbui go Anárjávrre rádjái, Čeavetjávrái. Maŋŋá go Sovjetlihttu jagi 1941 searvvai nuppi máilmmisoahtái, šattai Murmánska guovddážis Sovjetlihtu soađi organiseremis, sivasgo leai váldohámmanin fámolaš oarjeriikkain numo Stuorra-Británnias ja USA:s gálvofievrrideami olis. Duiska soahteveagat fallehedje Murmánskka jagis 1941, muhto vásihedje garra vuosttildeami, eaige nagodan vuoitit gávpoga, vaikko mo mollejedje ja bombejedje gávpoga ja gálvofievrridanfatnasiid. Sovjetlihttu gudnejahtte Murmánskka suodjalusa jagis 1985, ja gávpot oaččui gudnenama "Sáŋgárgávpot".